کتاب اضطراب جایگاه اجتماعی اثر آلن دوباتن

یکی از دغدغه‌های همۀ ما این است که دیگران چه نظری درباره‌مان دارند. همۀ ما خواستار موفقیتیم و از شکست می‌ترسیم. همۀ ما کم و بیش، و غالباً در خفا، دربارۀ جایگاه اجتماعی‌مان اضطراب داریم.

آلن دوباتن، برای نخستین بار، به این وضعیت شایع نامی داده است و در کتاب خود سرچشمه‌های آن و راه‌های ممکن مقابله با آن را بررسی کرده است. او به قلمرو تاریخ، فلسفه، اقتصاد، هنر و سیاست سفر می‌کند تا ببیند متفکران بزرگ با چه شیوه‌های بدیعی بر این اضطراب غلبه کرده‌اند. حاصل کار او کتابی است که نه فقط سرگرم کننده و تأمل برانگیز است، بلکه رنگی از نبوغ و حکمت دارد، و می‌تواند در حل این مشکل به انسان امروز کمک کند. اضطراب جایگاه اجتماعی هم تشریح یکی از دردهای انسان مدرن است و هم پیشنهاد راه‌هایی برای درمان این درد.

دربارۀ انگیزه‌هایی که ما را وادار به کسب جایگاه اجتماعی می‌کنند فرضیات متداولی وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان آرزوی ثروتمند شدن، کسب شهرت و نفوذ را نام برد. ولی شاید دقیق‌تر این باشد که مجموعِ آنچه را در جستجویش هستیم در واژه‌ای خلاصه کنیم که به‌ندرت در نظریۀ سیاسی از آن استفاده می‌شود: عشق. بعد از تأمین نیازهای ابتدایی مانند غذا و سرپناه، مهم‌ترین خواستۀ ناخودآگاهی که انگیزۀ کسب جایگاهی والا در سلسله‌مراتب اجتماعی می‌شود، بیش از آن‌که به دست آوردن اموال یا قدرت باشد، میزان عشقی است که به دنبال کسب جایگاه اجتماعی از آن برخوردار می‌شویم. پول، شهرت، و نفوذ به عنوان نشانه‌های عشق ــ و ابزارهای رسیدن به عشق ــ دارای ارزش‌اند و به‌خودی‌خود هدف محسوب نمی‌شوند. چطور می‌توان واژه‌ای را که عموماً با خواسته‌های ما از پدر و مادر یا همسرمان مرتبط است در مورد آنچه از دنیا می‌خواهیم و دنیا می‌تواند به ما بدهد استفاده کرد؟ شاید بتوان عشق را در قالب روابط خانوادگی، جنسی، یا دنیوی، به مثابۀ احترام و اهمیتی تعریف کرد که فردی برای وجود فرد دیگر قایل است. برخوردار شدن از عشق کسی به معنای مورد توجه و مراقبت واقع شدن است. حضورمان اهمیت می‌یابد، ناممان در خاطر کسی می‌ماند، کسی به نظرهایمان گوش می‌کند، کسی هست که در هنگام شکست دلداری‌مان بدهد و نیازهایمان را برطرف سازد. و ما با چنین مراقبتی شکوفا می‌شویم. تفاوت‌هایی بین عشق به جنس مخالف و شکل‌های مختلف عشقی که به دنبال به دست آوردن منزلت اجتماعی از آن برخوردار می‌شویم وجود دارد: عشق نوع دوم بُعد جنسی ندارد، به ازدواج منتهی نمی‌شود، کسانی که چنین عشقی را نشان می‌دهند معمولاً انگیزه‌های دیگری برای ابراز آن دارند، و با وجود این کسانی که از چنین عشقی برخوردار می‌شوند درست مانند عشاق رمانتیک، از لطف و گشاده‌رویی دیگران بهره‌مند می‌شوند. معمولاً دربارۀ فردی که در اجتماع از جایگاه مهمی برخوردار است می‌گویند برای خودش «کسی» است و افرادی را که در نقطۀ مقابل قرار دارند «هیچ‌کس» می‌خوانند ــ که فی‌نفسه عبارتی یاوه است چون همۀ ما برحسب ضرورت افرادی دارای هویت هستیم و به یک اندازه حق حیات داریم. ولی چنین واژگانی بیانگر انواع رفتارهایی است که برای گروه‌های متفاوت مقرر شده‌اند. افراد فاقد منزلت دیده نمی‌شوند، با بی‌حوصلگی با آن‌ها برخورد می‌شود، مشکلاتشان و نیز هویتشان نادیده گرفته می‌شود. آثار فقدان منزلت اجتماعی صرفاً در ابعاد مادی جلوه‌گر نمی‌شود. تاوان چنین فقدانی به‌ندرت در حداقلِ امکان معاش و رنج‌های جسمی خلاصه می‌شود. جایگاه اجتماعی نازل شاید بیش از همه عزت‌نفس فرد را تحت تأثیر قرار دهد. این رنج را تا زمانی که تحقیر به دنبال نداشته باشد، مدت‌ها بدون شکایت می‌توان تحمل ‌کرد. مثلاً سربازان و کاوشگرانی که با میل و ارادۀ خود محرومیت‌هایی بیش از محرومیت فقیرترین اقشار جامعه را تاب می‌آورند, با آگاهی از احترامی که دیگران برایشان قایل‌اند این دوران پرمشقت را پشت سر می‌گذارند. مزیت‌های موقعیت اجتماعی والا نیز فقط به ثروت محدود نمی‌شود. جای تعجب نیست اگر افراد بسیار متمول همچنان به مال‌اندوزی برای پنج نسل بعد از خود ادامه می‌دهند. تقلای این افراد زمانی غیرعادی به نظر می‌رسد که صرفاً انگیزۀ مالی این ثروت‌اندوزی را در نظر بگیریم. آن‌ها علاوه بر پول، در جستجوی احترامی هستند که روند کسب ثروت به دنبال دارد. معدودند کسانی که مشخصاً عاشق هنر و زیبایی یا راحت‌طلب و خوشگذران باشند، ولی تقریباً همۀ ما ولع عزت و احترام داریم؛ و اگر در آینده جامعه‌ای پاداش جمع‌آوری دیسک‌های پلاستیکی کوچک را برخورداری از عشق قرار بدهد، چندی نخواهد گذشت که چنین اقلام بی‌ارزشی محور پرشورترین سوداها و اضطراب‌های ما خواهند شد.

دیگر آثار آلن دوباتن

کتاب خودشناسی

کتاب سیر عشق

کتاب تسلی بخشی های فلسفه

کتاب فلسفه در چهل ایده

کتاب اضطراب منزلت

کتاب اضطراب موقعیت

کتاب مصیبت های عاشق بودن

کتاب سرگذشت فلسفۀ غرب

کتاب هنر به روایت مدرسه دوباتن