کتاب مرزبان نامه اثر دکتر خلیل خطیب رهبر

کتاب «مرزبان‌نامه» ابتدا به زبان مازندرانی نوشته شده است. این کتاب را «اسپهبد مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین بن رستم بن سرخاب بن قارن» به نگارش درآورده و بعدها «سعدالدین وراوینی» آن را از زبان طبری به فارسی دری ترجمه کرده است. کتاب به کوشش دکتر «خلیل خطیب‌‎رهبر»، استاد دانشگاه تهران گردآوری شده است. «مرزبان‌نامه» را باید از مهم‌ترین آثار فارسی دانست که در قرن هفتم نوشته شده است. این نسخه از کتاب با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و جمله‌های دشوار و برخی نکته‌های دستوری و ادبی همراه است. در مورد این کتاب آمده است: «مرزبان‌نامه‌ی وراوینی در نُه باب، یک مقدمه و یک ذیل است. این کتاب از زبان حیوانات و به تقلید از کلیله‌ودمنه نصرالله منشی نوشته شده ‌است. درواقع نویسنده‌ی کتاب از طریق داستان‌های غیرمستقیم و از زبان حیوانات، پند و اندرزهای خود را به پادشاه زمان خود می‌گوید. این روش در میان دانایان هندی و ایرانی رواج داشت و در ایران پس از اسلام نیز ادامه یافت. پیش از سعدالدین وراوینی، محمد بن غازی مَلَطیَوی که دبیر سلیمان شاه بن قلج ارسلان (۵۸۸–۶۰۰) پادشاه سلجوقی روم بود، در سال ۵۹۸ و حدود ده سال پیش از وراوینی، این کتاب را اصلاح و انشا کرده و آن را روضةالعقول نامیده‌است. چنانکه از مقایسه‌ی آن با روضةالعقول برمی‌آید، بعضی از حکایات و ابواب اصلی کتاب در این ترجمه حذف شده که وراوینی خود نیز به این معنی اشاره کرده‌ است. تاریخ ترجمه‌ی مرزبان‌نامه و تهذیب آن به دست وراوینی کاملا معلوم نیست؛ ولی مسلما بین سال‌های ۶۰۷–۶۲۲ اتفاق افتاده‌ است. مرزبان‌نامه از نوع ادب تمثیلی (فابل) محسوب می‌شود و نثر آن فنی است. عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس‌نامه و ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان از مرزبان‌نامه نام برده‌اند.» کتاب حاضر را انتشارات «صفی علیشاه» منتشر کرده است.