کتاب کافه نادری اثر رضا قیصریه

نخست از حیث موضوع رمان را بررسی می‌کنیم: کافه نادری داستانی‌ست درباره‌ی قشر روشنفکر ایرانی. قهرمانان این اثر (البته اگر بتوان ایشان را قهرمان نامید) زوجی‌اند به نام تینوش و مفتون. تینوش که راوی اصلی ماجراهاست، طراح لباس است و همسرش، مفتون، یک روزنامه‌نگارِ دغدغه‌مند و تا حدودی سرگشته و گم‌کرده‌راه. فصل اولِ این رمانِ سه فصلی شرح دربه‌دری‌ها و غم غربت کشیدن‌های این زوج در خارج از کشور است. زمان رویدادهای فصل اول، مربوط به دوران پیش از انقلاب است. در این فصل دغدغه‌ی رضا قیصریه بیش از هر چیز شناساندن وجوه خاص رفتار و جهان‌بینی کاراکترهایش به مخاطب بوده است؛ به نحوی که او را راغب به دنبال کردن گذشته‌ی آنان در فصول بعدی کند.

همانطور که گفتیم، موضوع این اثر کم‌وبیش منحصر به فرد است. البته دغدغه‌های روشنفکرانه در بسیاری از آثار داستانی فارسی مطرح شده و می‌شوند؛ اما کمتر رمانی را سراغ داریم که نویسنده‌اش سوژه‌ی اصلی داستان خود را از میان روشنفکرانی برگزیده باشد که می‌توان برایشان مابه‌ازاهایی تاریخی یافت. علاوه بر این، در رمان قیصریه می‌توان به نوعی آسیب‌شناسیِ اجتماعی نیز برخورد که نمونه‌ی آن را نیز لااقل در آثار منحصراً ادبی‌مان کمتر دیده‌ایم.

به واقع او با در کانون توجه قرار دادن زندگی ایرانیان تحصیل‌کرده و دغدغه‌مند پیش از انقلاب، و پی گرفتن شرایط ایشان تا زمان حال، به طرح پرسش‌هایی از این دست پرداخته است: روشنفکران ایرانی چه نقشی در تحولات تاریخی داشته‌اند، و چه نقشی می‌بایست داشته باشند؟ در وقایعِ اجتماعیِ مهمِ رخ‌داده در چند دهه‌ی اخیر، از ناکامی‌ها گرفته تا اندک کامیابی‌ها، سهم و مسئولیت روشنفکران چه بوده است؟ آیا ارزیابی‌های غلط ایشان از شرایط در مقاطع مختلف را می‌توان با توسل به جبر اجتماعی و تاریخی توجیه کرد یا برعکس، باید آنان را به پرسش کشید و برایشان بالاترین حد مسئولیت اخلاقی و اجتماعی را قائل بود؟

باری، این ها و بسیاری از سوالات دیگر، مربوط به سطوح معنایی اثرند و طبعاً هر کس پاسخی خاص خویش را بدان‌ها خواهد داد. در مقابل، درباره‌ی جنبه‌های فرمال اثر، احتمالاً مخاطبین باذوق به یکسان داوری و قضاوت خواهند نمود. چرا که تشخیص آنها چندان دشوار نیست. از جمله‌ی این جنبه‌ها یکی فضاسازی درخشان است که مخاطب را دقیقاً به حال و هوایی می‌کشاند که نویسنده خواهان آن بوده است و دیگری زبان شسته و رفته‌ و روایت آرامی‌ست که بی‌اغراق آرامش فضای کافه نادری در دهه‌های چهل و پنجاه را برای خواننده یا شنونده‌ی اثر تداعی می‌کند.

از جمله‌ی آنچه گفتیم، نتیجه می‌گیریم که با مطالعه‌ی رمان کافه نادری، ضمن ساختن اوقاتی مفرح برای خود و چشیدن طعم یک لذت ادبی کمیاب، درباره‌ی بسیاری از مسائل مهم نیز به تفکر و تأمل خواهید پرداخت. پس این شما و این دورهمی فرهیختگان ایرانی در کافه نادری!