کتاب ایرانیان دوران باستان تا دوره ی معاصر اثر همایون کاتوزیان

 افسانه های کهن ایران فراوان، گوناگون و پرماجرایند و در سنت های کهن هند و اروپائی ریشه دارند که در عقاید و آیین فرقه های کهن هندواروپایی جلوه می کنند. در اثر تحولات بعدی در افسانه سرایی ایرانی، مجموعه ای از افسانه، اسطوره و تاریخ نگاری اسطوره ای به وجود آمد که تصور می رود در دوره ساسانیان (651-224 میلادی) در خداینامگ گرد آمده باشد. این کتاب از دست رفته، اما روایت های کتبی و شفاهی که در دوران پس از اسلام برپایه ی آن فراهم آمدند کل یا بخش هایی از افسانه ها و اسطوره های کهن پیش از اسلام را دربرمی گیرند. مشهورترین و کامل ترین این روایت ها به فارسی نوین (پس از اسلام) شاهنامه فرودسی است. شاهنامه سه حلقه پیشدادیان، کیانیان و ساسانیان را دربرمی گیرد. نخستین حلقه، که با پیدایش انسان و دوران پیشدادیان آغاز می شود، افسانه سرایی محض است. حلقه بعد پادشاهی ایرانی کیانیان را توصیف می کند و داستانی بلند از دوره ای پر از قهرمانی است که در آن افسانه و اسطوره درهم می آمیزند و حماسه ای باستانی می آفرینند. ماجراهای شاهنامه در حلقه های اول و دوم در شرق ایران رخ می دهند، اما صحنه رویدادهای حلقه سوم جنوب و غرب ایران است. در این حلقه فردوسی تاریخ و افسانه را درهم می آمیزد و شرحی از پادشاهی ساسانیان، آخرین سلسله ایرانی پیش از فتح ایران به دست اعراب، فراهم می آورد.