کتاب شهریار اثر نیکولو ماکیاولی

آیا هدف وسیله را توجیه می‌کند؟ آیا می‌توان با پرهیزگاری و درستکاری حکومت کرد؟

صاحبان قدرت و سیاست‌مداران همواره با چالش‌های اخلاقی مواجه هستند. فضیلت‌های اخلاقی در بسیاری از مواقع در برابر هدف و قدرت قرار می‌گیرند، اینجاست که پرسش‌های اخلاقی مطرح می‌شوند. نیکولو ماکیاولی با نوشتن کتاب شهریار و پایه‌گذاری مکتب ماکیاولیسم پاسخی غیرمتعارف و بدون هرگونه رودربایستی به چالش‌های اخلاقی سیاست‌مداران داده است و نحوه حکومت‌داری را نیز آموزش داده است. جان کلام نظریات ماکیاولی را می‌توان در شعر نقش بسته روی جلد کتاب یافت:

می‌باید روباه بود و تله‌ها را شناخت                          می‌باید شیر بود و گرگ‌ها را از تماس رماند

«فرانسیس بِیکن» نیز درباره ماکیاولی می‌گوید: «ما به ماکیاولی و نویسندگانی مانند او بدهکاریم. آن‌ها باز و بدون ملاحظه، به جای این‌که بگویند «انسان‌ها باید چه بکنند» به ما گفتند که: انسان‌ها واقعا چه می‌کنند»

نیکولو ماکیاولی؛ شیطان سیاست

نیكولو ماكیاولی Niccolò Machiavelli فیلسوف، شاعر و سیاست‌مدار ایتالیایی است که سال 1469 در شهر فلورانس به دنیا آمد. خانواده‌ی ماکیاولی فقیر بودند اما به دلیل زرنگی و علاقه‌ای که او به سیاست داشت خیلی زود در دستگاه حکومتی پیشرفت کرد و نایب رییس دیوان جمهوری شد. این نقش سیاسی باعث شد که او با سیاست‌مداران مختلفی دیدار کند و زندگی مردم را نیز از نزدیک لمس کند. ترکیب سیاست و جامعه‌شناسی و تفکر بر این دو موضوع، باعث شد تا ماکیاولی به صاحب‌نظری برجسته در زمینه‌ی سیاست تبدیل شود. اما زمان زیادی از قدرت او نگذشته بود که، دست به دست شدن‌های پیاپی قدرت باعث شد ماکیاولی از قدرت برکنار شود و از بازگشت به قدرت برای همیشه ناکام بماند.

در زمان حیات ماکیاولی، تقریبا تمام اروپا دارای پادشاهان قدرتمندی بود که کشورهای‌شان را اداره می‌کردند. مثل «هنری هفتم» در انگلستان، «لویی یازدهم» در فرانسه و «فردیناند» در اسپانیا که حکومت‌های پادشاهی قدرتمندی را در سرزمین‌های‌شان تشکیل داده بودند. اما در ایتالیا هنوز این اتفاق نیفتاده بود، حکومت‌های محلی به طور پراکنده ایتالیا را اداره می‌کردند و پی‌در‌پی دست‌خوش تغییر می‌شدند. از نظر نیکو لو ماکیاولی تنها راه نجات ایتالیا تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند و اداره کشور توسط شهریار بود. شهریار از نظر ماکیاولی نباید ملاحظات اخلاقی، انسان‌دوستانه و دینی داشته باشد. او نظر خود درباره‌ی شیوه‌ی حکومت‌داری شهریار را این‌گونه تشریح می‌کند: «درست‌کار بودن را خوب می‌دانند، اما اگر هدف اصلی شما کسب و حفظ قدرت است، بهتر است این ریزه‌کاری‌ها را رها کنید ... مردم حافظه‌ی کوتاه مدتی دارند، پس اگر می‌خواهی ضربه بزنی، سریع و محکم بزن، ولی اگر می‌خواهی محبت کنی به تدریج و طولانی این کار را انجام بده، چون طولانی‌تر است و بیشتر در ذهن مردم می‌ماند.»

ماکیاولی «مصلحت دولت» را مهم‌ترین مسئله می‌دانست :«هرگاه برای نجات کشور تصمیم‌گیری قطعی لازم باشد، نباید بگذاریم ملاحظاتی در زمینه دادگری، انسان‌دوستی یا ستم‌کاری، یا حتی سرفرازی و سرافکندگی به میان آید» او بر این عقیده بود که دولت تنها موجود قانونی است که باید قانون‌گذاری کند و آن‌را اجرا کند و لازمه‌ی ماندگاری قدرت را قوانین خوب و ارتش قدرتمند می‌دانست. دلیل نظر او در این‌باره هم اندیشه‌ی او درباره‌ی شخصیت انسان بود. ماکیاولی انسان را ذاتا موجودی شرور و زیاده‌خواه تصور می‌کرد لذا بر این باور بود که تنها راه کنترل او زور و قانون است. 

ماکیاولیسم؛ نقشه راه سیاستمداران

ماکیاولیسم، مجموعه دستورالعمل‌هایی است که ماکیاولی درباره شیوه‌ی حکومت‌داری بر مردم تنظیم کرده است. در این نگرش هدف، رسیدن به قدرت است و در این راه هیچ‌گونه حد و مرز اخلاقی وجود ندارد.  مکتب ماکیاولیسم به مرور وارد دیگر حوزه‌ها نیز شد.

«ماکیاولیسم مذهبی» استفاده از دین به عنوان ابزاری برای حکومت و قدرت طلبی تعریف می‌شود. ماکیاولی معتقد بود که دین و زبان ابزارهای بسیار قدرتمندی هستند تا مردم را متحد کنند پس بهتر است که حاکم خود را دینی جلوه دهد اما نباید دین به طور جداگانه عمل کند و باید بخشی از حکومت و در خدمت قدرت باشد. در روان‌شناسی نیز ماکیاولیسم درباره کسانی به کار می‌رود که برای رسیدن به اهداف خود حاضر هستند دست به هرکاری بزنند و معادل لغت خودخواه به‌کار می‌رود.

کتاب شهریار، رساله سیاسی ماکیاولی

شهریار با عنوان اصلی The Prince به عنوان مرجع اصلی ماکیاولیسم شناخته می‌شود. کتابی که در سال 1513 میلادی نوشته شد ولی به مدت 19 سال از انتشار آن جلوگیری شد تا بالاخره در سال 1532 به چاپ رسید.

ماکیاولی زمانی‌که نوشتن کتاب را به پایان رساند آن را به «لورنزو مدیچی» Lorenzo de' Medici حاکم فلورانس به امید بازگشت به قدرت و دست یافتن به سِمَتی در حکومت تقدیم کرد.

در بخش‌هایی از کتاب شهریار می‌خوانیم

در میان افرادی که به یاری توانایی‌های خود نه با تکیه بر بخت و اقبال به قدرت رسیده‌اند می‌توان از موسی، کوروش، رامولوس، تسئوس و افرادی مانند ایشان یاد کرد. شاید موسی را نتوان از این گروه به شمار آورد چون او به فرمان خدا عمل می‌کرد، با این وجود او نیز قابل ستایش است، چون صفات نیک وی او را شایسته گفتگو با خدا کرده بود. اما در مورد کوروش و کسانی‌که پادشاهی‌ها را  برپا کردند و رفتار و کردارشان قابل ستایش است بحث می‌کنیم و در می‌یابیم که چندان تفاوتی با موسی آن معلم بزرگوار از جانب خداوند نداشته‌اند.

وقتی در مورد اعمال و زندگی آنان تحقیق می‌کنیم می‌بینیم که از بخت نصیبی جز فرصتی مناسب نداشته‌اند. بخت این افراد ماده اصلی را به آنان بخشید و آنان به آن شکل دادند، بدون فرصت مناسب توانایی‌هایشان هدر می‌رفت و بدون توانایی فرصت را از دست می‌دادند. بنابراین می‌توان گفت برای اینکه اسرائیلی‌ها از موسی پیروی کنند باید در مصر بندگی می‌کردند و مورد ظلم و ستم واقع می‌شدند و موسی آنان را می‌دید که در جستجوی راه گریزی از ظلم و ستم مصریان می‌باشند. برای اینکه رومولوس پادشاه روم شود و حکومتی تازه بنا کند باید سرزمین آلبا را ترک می‌کرد و در کودکی و بدو تولد به دست مرگ سپرده می‌شد. لازم بود تا کوروش ایرانیان را مخالف حکومت ماد‌ها ببیند، مادها نیز در طول سال‌های طولانی صلح و آرامش، ملایم و جبون شده بودند و همین دلیلی بر پیروزی کوروش بود. تسئوس اگر آتنی‌ها را پریشان نیافته بود نمی‌توانست توانایی‌هایشان را بروز دهد. چنین فرصت‌هایی لازم بود تا این بزرگان پیروز شوند و توانایی ویژه آنان بود که توانستند از چنین فرصت‌هایی بهره گیرند و کشور خویش را پیروز گردانند. چنین مردانی که با دشواری به حکومت و پادشاهی دست می‌یابند و می‌توانند آن را به آسانی حفظ کنند. بخشی از دشواری‌هایی که در کشورهای تازه تاسیس وجود دارد ایجاد قوانین جدیدی است که بتواند امنیت آنان و مملکت را تضمین کند. باید به خاطر داشته باشیم که کاری دشوارتر، خطرناک‌تر و تردیدآمیزتر از تغییر و تعیین بنیاد و قوانین در کشور تازه تاسیس نمی‌باشد. چرا که تمام کسانی که با قوانین پیشین آشنا می‌باشند با آن به دشمنی بر می‌خیزند ....