کتاب تذکره الاولیاء اثر فرید الدین عطار نیشابوری

کتاب تذکرةالاولیاء اثر جاودانه‌ی فريدالدين عطار نيشابوری است که شرح‌حال زندگی بزرگان اولیا و مشایخ صوفیه است. این اثر شامل 72 باب است که هرکدام از آن‌ها شرح زندگی یکی از عارفان و مشایخ تصوف است. این کتاب که در حوزه‌ی عرفان نگاشته شده سرشار از پند و اندرز و سخنانِ حکیمانه است. بعضی از باب‌های کتاب  عبارت‌اند از «ذکر امام صادق»، «ذکر اویس القرنی رضی الله عنه»، «ذکر حسن بصری رحمه اله علیه»، «ذکر مالک دینار رحمه اله علیه» و «ذکر محمد بن واسع رحمه الله علیه».

نثر کتاب تذكرة الاولیا ساده و در بخش‌هایی مسجع است و در آن کلمات عربی به‌کاررفته است که ممکن است برای خواننده‌ی امروزی کمی مشکل باشد اما باوجوداین، بامطالعه‌ی هر یک از این باب‌ها می‌توان به دنیای زبان و ادب قرن ششم و هفتم سفر کرد.

آن پروده نبوت، آن خوکرده فتوت، آن کعبه عمل و علم، آن خلاصه ورع و حلم، آن سبق برده به صاحب صدری، صدر سنت، حسن بصری رضی‌الله‌عنه، مناقب او بسیار است و محامد او بی‌شمار است. صاحب علم و معامله بود، و دایم خوب و حزن حق او را فراگرفته بود و مادر او از موالی‌ام سلمه بود. چون مادرش به کاری مشغول شدی حسن در گریه آمدی. ام سلمه رضی الله عنها پستان در دهانش نهادی تا او بمکیدی. قطره‌ای چند شیر پدید آمدی. چندان هزار برکات که حق ازو پدید آورد، همه از اثر شیر ام سلمه بود.

نقل است که حسن طفل بود، یک روز از کوزه پیغامبر علیه‌السلام آب خورد، در خانه‌ام سلمه. پیغامبر گفت: این آب که خورد؟

گفتند: حسن. گفت: چندان‌که از این آب خورد علم من به او سرایت کند. نقل است که روزی پیغامبر علیه‌السلام به خانه‌ام سلمه درآمد، حسن را در کنار وی نهادند. پیغامبر علیه‌السلام بدو دعا کرد. هرچه یافت از برکات دعای او یافت.

نقل است که چون حسن در وجود آمد او را پیش عمر آوردند. گفت: سموه حسنا فانه حسن الوجه. او را نام«حسن» کنید که نیکوروی است. ام سلمه رضی الله عنها پرورش و تعهد او قبول کرد، به‌حکم شفقتی که بر وی شیرش پدید آمد تا پیوسته می‌گفتی: اللهم اجعله اماما یقتدی به. خداوندا! او را مقتدای خلق گردان. تا چنان شد که صد و سی تن را از صحابه دریافته بود و هفتاد بدری را یافته، و ارادات او به علی بوده است رضی الله عنهماء و در علوم رجوع باز او کرده است و طریقت ازو گرفت، و ابتدای توبه او آن بود که او گوهر فروش بود. او را الحسن اللولوئی گفتندی، تجارت روم کردی، و با امیران و وزیران قیصد ستد و داد کردی رضی‌الله‌عنه. وقتی به روم شد و نزدیک وزیر رفت و ساعتی سخن گفت وزیر گفت:ما به‌جایی خواهیم شد اگر موافقت کنی.

گفت:حکم تراست، موافقت می‌کنم.

بفرمود تا اسبی برای حسن بیاوردند تا با وزیر بنشست و برفتند. چون به صحرا رسیدند حسن خیمه‌ای دید از دیبای رومی زده با طناب ابریشم و میخ‌های زرین در زمین محکم کرده. حسن به یکسو بایستاد و آنگاه سپاهی چند گران بیرون آمدند.